دریاچه اُرومیه نام دریاچه‌ای در شمال غربی ایران٬ در منطقهٔ آذربایجان٬ می‌باشد. طبق تقسیمات کشوری این دریاچه، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تقسیم شده‌است. مساحت این دریاچه در تابستان ۲۰۱۵ در حدود ۶هزار کیلومتر مربع بود که در ردیف ۲۵امین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار می‌گیرد. دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ بزرگ آب‌شور دنیا می‌باشد. آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.

 

نام دریاچه

نام این دریاچه امروزه دریاچه ارومیه می‌باشد که از اسم شهر ارومیه٬ مرکز استان آذربایجان‌غربی برگرفته شده‌است. در زبان آشوری ارومیه به معنای چاله آب می‌باشد. در دهه ۱۹۳۰ میلادی به هنگام سلطنت رضا‌شاه این دریاچه به افتخار وی دریاچه رضاییه نامگذاری شد. بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ نام دریاچه به نام اولیه خود٬ دریاچه ارومیه٬ بازگردانده‌شد. در پارسی قدیم این دریاچه چیجست به معنای درخشنده (به دلیل املاح معدنی که در سواحل بصورت کریستال) یافت می‌شود نامیده شده. در دوران میانه این دریاچه کبودا (کبودان) نیز نامیده‌شده که از لغت آزور "azure" در فارسی یا կապույտ یا "Kapuyt/Gabuyd" در زبان ارمنی عاریه گفته شده است. در لاتین این دریاچه لاکوس ماتینوس Lacus Matianus نامیده شده‌است.

ساکنان اطراف دریاچه آن را به زبان فارسی دریاچه ارومیه٬ به زبان آذری اورمو گولو (Urmu gölü)٬ به زبان کردی ورمی٬ و در زبان ارمنی کپوتان (Կապուտան ծով) می‌خوانند.

 

تاریخچه

یکی از نخستین اشارات به دریاچه ارومیه در کتیبه قرن نهم قبل از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸-۸۲۴ قبل از میلاد) به دو نام در محل دریاچه ارومیه اشاره شده: پرسواه (به معنی پرشین‌ها) و ماتای (یا میتانی‌ها). هنوز به وضح مشخص نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله و‌ یا‌‌ رابطه‌ای که بین گروهی از نام های مردم با شاهان وجود داشته اشاره می‌کند.

دریاچه مرکز پادشاهی منائیان بود. محل سکونت احتمالی منائیان در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌است. منائیان به توسط گروهی که متیان نام داشتند غلبه شدند٬ مردمان ایرانی مختلفی که سکاها٬ سرمتی‌ها٬ یا کیمری شناخته می‌شدند. به درستی معلوم نیست که مردمان نامشان را از دریاچه گرفته‌اند یا دریاچه نامش را از مردمان اطراف آن گرفته‌است. ولی کشور باستانی متیان نامیده می‌شد که نام لاتین دریاچه از آن گرفته شده‌است.

در پانصد سال اخیر نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل بر کرد‌ها٬ آشوری‌ها٬ ارمنی‌ها٬ و آذربایجانی‌ها بوده‌است.

 

زیست جانوری

دریاچه ارومیه مسکن ۲۱۲ گونه از پرندگان٬ ۴۱ گونه خزنده٬ ۷ گونه دوزیست٬ و ۲۷ گونه از پستانداران٬  شامل گوزن زرد ایرانی می‌باشد. این زیست بوم بصورت بین‌المللی توسط یونسکو به عنوان منطقه تحت حفاظت به ثبت رسیده‌است. سازمان محیط زیست ایران اکثر نقاط این دریاچه را به عنوان پارک ملی شناسایی نموده‌است.

این دریاچه با داشتن بیش از یک‌صد جزیره کوچک سخره‌ای محل توقف پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو٬ پلیکان٬ کفچه‌نوک٬ اکراس٬ لک‌لک٬ اردک پیسه٬ نوک‌خنجری٬ چوب‌پا٬ و مرغ نوروزی می‌باشد.

به خاطر شوری بیش از حد دریاچه هیچ نوع ماهی در این دریاچه زندگی نمی‌کند. با این‌حال دریاچه ارومیه یکی از زیست‌گاه‌های مهم سخت‌پوست آرتمیا شناخته‌می‌شود. این سخت پوست یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به شمار می‌آید. در اوایل سال ۲۰۱۳ از رییس وقت مرکز مطالعات آرتمیای ارومیه نقل شد که آرتمیا در این دریاچه منقرض شده‌است. این نظر توسط برخی کارشناسان دیگر رد شده‌است.

 

دلایل خشکیدن

این دریاچه از اواسط دهه ۱۳۸۰ شروع به خشک شدن کرد و امروزه در خطر خشک شدن کامل قراردارد. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده (گزارش‌های قبلی تنها به از دست رفتن ۲۵ تا ۵۰ درصد مساحت دریاچه اشاره کرده‌بودند). دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر شده است از جمله خشکسالی٬ احداث بزرگراه بر روی دریاچه٬ و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه. تحقیق جدیدی توسط چند تن از محققان در امریکای شمالی نشان می‌دهد که خشک‌سالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوزه آبریز دریاچه شده و عوامل انسانی شامل پروژه‌های جاه‌طلبانه توسعه اقتصادی-آبی به همراه ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری بر روی دریاچه با دریچه‌ کوچک ۱/۲ کیلومتری وضعیت دریاچه را به بحران کشانیده است.  تا سال ۲۰۱۲ بیش از دویست صد بر روی رودخانه‌های حوزه آبریز دریاچه در مرحله آماده بهره‌برداری٬ یا پایان مراحل طراحی بودند.

روزنامه اقتصاد پویا در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه ارومیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تأمین نیازهای کشاورزی و خانگی آذربایجان بارها خواستار انتقال آب رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزند به نقاط دیگر شده‌اند و از حکومت درخواست داشتند تا آب این رودخانه‌ها برای تأمین نیاز باغ‌های مراغه و دیگر شهرهای استان استفاده شود و یا با فشار بسیار بر مسئولین طرح میان‌گذر دریاچه ارومیه را اجرایی کردند. بر اساس این نظریه برای نجات دریاچه ارومیه به جای خشکاندن ارس و از بین بردن زمین‌های بارور نقاط دیگر باید از مصرف آب کاسته و به وزارت نیرو اجازه داده شود تا آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به این دریاچه می‌ریخته‌اند دوباره به سوی آن رها کند.

 

مخاطرات خشکیدن دریاچه

کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست محیط منطقه را تغییر خواهد داد.علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی‌های شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی به آب‌های سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند و در صورت خشک شدن دریاچه بسیاری از از مواد سمی هوازی شده و خطرات بیماری‌های تنفسی برای زیست‌بوم و مردم منطقه بوجود خواهد آورد. با این حال هنوز اقدام جدی برای نجات دریاچه صورت نگرفته در اعتراض به خشک شدن دریاچه در فروردین سال ۱۳۹۰ اعتراضی صورت گرفت.

 

مستند

صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی در راستای اطلاع رسانی از وضعیت گذشته، حال و آینده دریاچه ارومیه مستندی را تهیه کرده است که اطلاعات کاملی را در مورد این دریاچه ارائه داده است.